W 1863 roku wybuchło Powstanie Styczniowe. Władze carskie w rok po wybuchu powstania przystąpiły do uwłaszczenia ziemi dworskiej, aby w ten sposób odciągnąć chłopów od walki.   Ziemia dworska użytkowana przez chłopów stała się ich własnością. W każdej wsi przystąpiono do wymierzania gruntów. Powstały Tabele Likwidacyjne dla poszczególnych miejscowości osobne, w których dokładnie określono ilość gruntów każdego gospodarza. Powstały dokładne mapki gruntów. Chłopi musieli spłacić otrzymaną ziemię, ale otrzymywali ją na własność. Zmieniło to zupełnie stosunki własnościowe na polskiej wsi. Drugą reformą władz carskich było utworzenie gmin wiejskich. Ukaz carski z 1864 roku zupełnie zmienił ustrój gminny na polskiej wsi. Po raz pierwszy gmina miała charakter samorządowy i została oddzielona od władzy właścicieli ziemskich (dziedziców). Władze preferowały na urzędach gminy ludzi chłopskiego pochodzenia. Gminę tworzyły zarówno grunty włościańskie (chłopskie), jak i dworskie (folwarki). Wielkość gmin po raz pierwszy obejmowała duży obszar zbliżony do obecnych gmin.

Ukaz carski wprowadzający ustrój samorządu gminnego został podpisany w dniu 19 lutego (2 marca) 1864 roku. Od tej pory każda gmina składała się z wiosek, kolonii, folwarków i dworów, niezależnie od podziałów własności dworskiej. Utworzono gromady wiejskie na czele z zebraniem gromadzkim i sołtysem. 

Organem uchwałodawczym gminy było zebranie gminne. Zebranie gminne składało się ze wszystkich pełnoletnich gospodarzy bez różnicy wyznania. Należało mieć na terenie gminy przynajmniej 3 morgi gruntu, aby uczestniczyć w obradach. W skład zebrania gminnego nie wchodzili: sędziowie pokoju, duchowni, urzędnicy policji powiatowej oraz osoby pozostające pod nadzorem policji. Zebrania gminne odbywały się raz na kwartał pod przewodnictwem wójta. Wójt mógł zwołać też nadzwyczajne zebrania.  W przypadku, gdy wójt kandydował ponownie na urząd lub też składał sprawozdanie finansowe zebraniu przewodził wybrany przez zebranych sołtys lub najstarszy wiekiem sołtys. Do uprawnień zebrania gminnego należało:

  • wybór wójta gminy, ławników, pisarza i innych urzędników gminnych
  • uchwały we wszelkich interesach gospodarczych i innych dotyczących całej gminy,
  • przeznaczenie środków opiekuńczych i na urządzenie szkół gminnych
  • ustanowienie działań i rachunków osób z wyboru w gminie pracujących
  • rozporządzenie nieruchomym majątkiem całej gminy
  • wybór pełnomocników do załatwienia spraw gminy
  • wyrzeczenie we wszelkich takich przypadkach, w których na zasadzie ogólnego prawa lub innych postanowień zajdzie potrzeba wyrażenia zgody całej gminy lub wypowiedzenia się.

Do ważności uchwał zebrania gminnego potrzebna była obecność przynajmniej połowy uprawnionych. Uchwały zapadały jednomyślnie lub większością głosów, a w przypadku równości decydował głos wójta. Każdy uprawniony miał jeden głos.                          W przypadku rozpatrywania spraw zamiany, sprzedaży czy regulacji gruntów gminnych potrzebna była zgoda przynajmniej dwóch trzecich wszystkich uprawnionych gospodarzy. Uchwały zapisywane były w specjalnej księdze. Mogło się zdarzyć, że zebranie gminne nie dokonało rozkładu ciężarów (podatków) skarbowych (państwowych) lub gminnych. W takim przypadku wójt, uprzedziwszy ławników i sołtysów, taki rozkład sporządzał oraz zawiadamiał o tym naczelnika powiatu. Uchwały zebrania gminnego nie wymagały zatwierdzania przez naczelnika powiatu, jeśli podejmowane były w ramach kompetencji. W praktyce naczelnik powiatu osobiście lub poprzez swoich przedstawicieli kierował często obradami zebrania gminnego.

Według ukazu carskiego gmina dzieliła się na gromady. Gromada składała się z włościan jednej wsi lub kolonii posiadających w niej prawo własności lub jakąkolwiek nieruchomość. Takim gospodarzom przysługiwało prawo głosu na zebraniach gromadzkich. W zebraniach nie mogli uczestniczyć pracownicy folwarczni oraz robotnicy rolni. Zebranie gromadzkie zwoływał wójt lub sołtys. Mogli w nim uczestniczyć pełnoletni właściciele nieruchomości na terenie gromady. Do 1880 roku mogły w nich także uczestniczyć kobiety- właścicielki gruntów.

Zebranie gminne wybierało sołtysa, rozporządzało mieniem wspólnym (gromadzkim), naradzało się też w sprawach całej gromady.

Wójt gminy. Władza wójta rozciągała się na wszystkich mieszkańców gminy. Był on zobowiązany:

  • donosić zwierzchności o samowolnie wydalających się z gminy i o popełnionych w gminie nieporządkach
  • donosić zwierzchności policyjnej o wszelkich nadzwyczajnych w gminie wypadkach jak pożary, wylewy wód, choroby epidemiczne itp.
  • zabezpieczać ślady przestępstw, dochodzić i zatrzymywać winowajców
  • wykonywać wyroki sądów
  • zwoływać i zamykać zebranie gminne
  • wnosić sprawy pod jego obrady
  • mieć nadzór na urzędnikami i sołtysami
  • czuwać nad wypełnieniem rządowych i gminnych powinności oraz wojskowego zaciągu
  • mieć dozór nad gruntami opuszczonymi w gminie
  • przestrzegać rzetelności miar i wag w publicznych miejscach sprzedaży
  • opiekować się ubogimi, sierotami i dotkniętymi kalectwem lub chorobą

W ukazie carskim zapisano: wójt winien się naradzać z ławnikami i sołtysami i wzywać ich do wspólnego z sobą działania, a w szczególności w tych sprawach, które dotyczą ogólnego zagospodarowania i dobra gminy.

Wójt miał prawo ukarać każdego w swojej gminie za wykroczenia policyjne najwyżej dwudniowym aresztem lub karą pieniężną do wysokości 1 rubla z zamianą na dwudniową robotę publiczną. Wójt miał prawo też kontrolować świadectwa osób przejeżdżających przez gminę i czasowo na jej terenie przebywających. Miał nawet prawo przywoływać do urzędu każdą osobę oraz przeprowadzać rewizję prywatnych domów w obecności dwóch ławników lub sołtysów. Wójt był na terenie gminy przedstawicielem i wykonawcą władzy państwowej oraz wykonawcą uchwał zgromadzenia gminnego.

Urzędnicy gminni składali przysięgę przed naczelnikiem powiatu. Pobierali wynagrodzenie i byli wolni od świadczeń w naturze i służby wojskowej.  Jeżeli wójt przez dwie kadencje sprawował „należycie” urząd, mógł zwolnić od służby wojskowej syna lub krewnego. Była to poważna zachęta dla wójtów. Wójt posługiwał się pieczęcią i podlegał naczelnikowi powiatu, przez którego mógł być ukarany.

Sołtys gminy był pomocnikiem wójta i wykonywał jego polecenia. Każda wieś lub kolonia stanowiła oddzielną gromadę wiejską z wybieranym z pośród mieszkańców sołtysem. Sołtys miał następujące uprawnienia:

  • zwoływać i zamykać zebranie gromadzkie oraz czuwać nad porządkiem na zebraniach
  • wnosić pod obrady zebrania gromadzkiego sprawy dotyczące dobra gromady
  • wykonywać uchwały zebrania gromady

       W gromadach, w których nie było osobnego poborcy podatkowego zbieraniem podatków zajmował się właśnie sołtys. Podobnie jak wójt w gminie, tak i sołtys w gromadzie mógł ukarać winnych.

        Prowadzeniem ksiąg gminnych zajmował się pisarz gminny. Sprawował swoje obowiązki pod nadzorem wójta. Pisarz pociągany był do odpowiedzialności za brak dokładności w treści podjętych uchwał. Zdarzało się czasem, że nie stać było gminy na utrzymanie pisarza, wtedy obowiązki prowadzenia ksiąg spadały na wójta.  Pisarz był przyjmowany do gminy na zasadzie najmu, kontraktu za zgodą wójta, ławników i sołtysów, lub też na zasadzie uchwały zebrania gminnego. Z natury rzeczy pisarz musiał być osobą wykształconą. Władze powiatowe, według ukazu, miały czuwać nad tym, aby pisarze nie przywłaszczyli sobie zbyt wielkiej władzy. W praktyce pisarze często stawali się faktycznymi kierownikami pracy w gminie.        

Urzędów w gminie (wójt, pisarz, sołtys) nie mogły sprawować osoby poniżej 25 roku życia, niechrześcijanie, osoby bez stałego miejsca zamieszkania, skazani za przestępstwa oraz osoby pozostające pod dozorem policji lub sądu. Umiejętność czytania i pisania nie była konieczna, aby zostać urzędnikiem gminnym z wyjątkiem pisarza. Kadencja urzędowania wójta i sołtysów trwała trzy lata.          

Na wójtów i sołtysów zebranie gminne lub gromadzkie wybierało dwóch kandydatów. Jednego z nich zatwierdzał naczelnik powiatu, drugi zostawał zastępcą (podwójcim, podsołtysem). Naczelnik powiatu mógł nie dopuścić do urzędowania niewygodnych dla siebie osób i zarządzał ponowne wybory.

Wójt i sołtysi obejmowali urzędy po zaprzysiężeniu przez naczelnika powiatu. Wójta ze stanowiska mógł zwolnić gubernator, natomiast sołtysa – naczelnik powiatu. Wójt miał do pomocy ławników wybieranych przez zebranie gminne. Od 1876 roku ławnicy byli tylko urzędnikami sądowymi, w gminie powoływano w ich miejsce pełnomocników gminnych bez potrzeby ich zatwierdzenia. Pełnili oni swe funkcje bezpłatnie.      Władze carskie generalnie chciały na urzędach wójtów widzieć chłopów, odsuwano szlachtę, ziemian. Wójt i sołtysi łączyli władzę samorządową oraz państwową. Wypełniali różne czynności zlecone przez władze powiatowe. Chodziło głównie o podatki i funkcje porządkowe. Zdarzało się, że wypełnianie poleceń naczelnika powiatu zajmowało cały wójtów i sołtysów. Cierpiały na tym sprawy samorządowe.

Praktyka stale wskazywała, że rząd nad gminą sprawował naczelnik powiatu i starszy strażnik ziemski za pośrednictwem posłusznych sobie wójtów. Naczelnik dysponował prawnymi, jak i pozaprawnymi możliwościami, aby nieposłusznego wójta podporządkować bądź usunąć z urzędu. Gminy wiejskie początkowo były też po części organem sądowniczym dla miejscowej ludności, powstały sądy gminne na czele z wójtem i ławnikami. Od wyroków takiego sądu nie było odwołania.

W 1876 roku zreformowano system sądownictwa podstawowego. Sądy oddzielono od gmin. Powstały okręgi sądowe złożone z dwóch lub więcej gmin na czele z sędziami pokoju oraz ławnikami. Sędzia oraz ławnicy byli wybierani na zebraniach gminnych. Sądy te zajmowały się cywilnymi sprawami mieszkańców.

Lata 1864-1870 to czas wielu zmian w administracji Królestwa Polskiego i okolic Garwolina. W 1867 roku z guberni lubelskiej wydzielono nową gubernię – gubernię siedlecką. W jej skład włączono nowo utworzony powiat garwoliński.

Gmina Wola Rębkowska powstała w granicach powiatu garwolińskiego i guberni siedleckiej. Siedzibą władzy była wieś Wola Rębkowska. Gmina liczyła w 1870 roku 4536 mieszkańców.  Należała do I okręgu sądowego. Opis gminy z końca XIX wieku przedstawił Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego: (Wola Rębkowska)

rozdzial-2_1

Nie zachowały się akta gminy Wola Rębkowska. Wiele informacji można znaleźć w „Pamjatnej Kniżce Guberni Siedleckiej” – corocznym przeglądzie administracji gubernialnej. Według niej w 1892 roku gmina przedstawiała się następująco (uwaga tłumaczone z rosyjskiego, mogą pojawić się inne nazwy miejscowości niż współczesne):

LP

Wsie wchodzące w gminę

Kobiety

Mężczyźni

Żydzi

Ilość właścicieli ziem w formie nadziału (uwłaszczenie)

1

Wieś Wola Rębkowska

folwark Huta-Garwolińska

240

237

11

3

43

2

w. Rębków

f. Rębków

371

348

31

7

61

3

w. Zwierówka

29

28

10

4

w. Stoczek

77

82

5

20

5

w. Wilkowyje

w. Wycinki

182

196

4

35

5

6

w. Uśniaki

147

122

16

19

7

w. Władysławów

47

51

19

19

8

w. Wola Władysławowska

107

103

13

9

w. Niecieplin

135

117

27

10

w. Budy Uśniackie

f. Uśnik

110

115

16

22

11

w. Miętne

f. Miętne

267

234

3

45

12

w. Trąbki

f. Trąbki

f. Karolin

51

56

6

13

w. Jagodne

w. Michałówka

172

170

3

34

14

w. Puznów Stary

149

150

25

15

w. Puznów Nowy

f. Puzynów

62

54

10

16

w. Leszczyny Stare

w. Leszczyny Nowe

f. Leszczyny

24

21

26

17

w. Ewelin

90

75

18

18

Razem

2259

2159

118

438

Pamjatnaja Kniżka Guberni Siedleckiej przedstawia też informacje dotyczące samorządu gminnego. W latach 1886-1889  funkcję wójta sprawował Osip Miętus. Za jego rządów pisarzami gminnymi byli: Romuald Grądzki i Łukasz Kulik (w 1888 roku stanowisko wakowało). Kolejnym wójtem był Jan Zieliński. Sprawował funkcję wójta wraz z sekretarzami: Julianem Dąbrowskim i Bronisławem Gasztofem.

Od 1898 wójtem był Szymon Gejduk. Swoją funkcję pełnił wraz z pisarzami: Janem Sadowskim i Antonim Snesarenko. W latach 1903-1904  urząd wójta objął Karol Zieliński. W tym czasie pracę pisarza gminnego wykonywał Walenty Chołoniewski.  Wiadomo, że w 1905 wójtem był Józef Witak.

W drugiej połowie XIX  wieku w gminach wiejskich stopniowo wprowadzano język rosyjski do ksiąg gminnych, korespondencji między urzędami oraz do uchwał podejmowanych na zebraniach gminnych. Ustanawiano szkoły rosyjskie na wsiach.

W tym 1905 roku w całym Imperium Rosyjskim  nastąpiły gwałtowne wystąpienia społeczne. Na terenie Królestwa Polskiego miały one także podłoże narodowe. Buntowano się przeciw rusyfikacji. Pod koniec maja 1905 roku mieszkańcy gminy Wola Rębkowska na Zebraniu Gminnym podjęli uchwałę w sprawie wprowadzenia wszystkich ksiąg w języku polskim. Ponadto zmusili pisarza gminnego do napisania uchwały w języku polskim w księdze uchwał. Rozłoszczony tym faktem naczelnik powiatu groził pisarzowi zsyłką na Syberię. W całym powiecie zrywano tablice w języku rosyjskim. Jedną z takich tablic zerwano także w gminie Wola Rębkowska. Naczelnik powiatu kazał za to aresztować 3 zaczynszczyków. W reakcji na to wszyscy gospodarze z gminy zadeklarowali gotowość przyjęcia kary więzienia.  Naczelnik, obawiając się konsekwencji aresztowań, pozwolił wszystkim odejść wolno.

W grudniu 1905 roku mieszkańcy gminy podczas Zebrania Gminnego domagali się większej autonomii Królestwa Polskiego, wprowadzenia języka polskiego do urzędów, wymiany oznak wójtów i sołtysów na polskie, zwolnienia więźniów politycznych. Oświadczyli, że do czasu zaspokojenia żądań nie będą płacić podatków i oddawać poborowych do wojska. Wszystkie żądania wpisano do ksiąg w języku polskim (podobnie było w gminie Górzno i Wilga).

       Z powodu represji carskich na przełomie 1905 i 1906 roku żądania gmin wiejskich nie były już tak stanowcze. Najdłużej w oporze trwała właśnie gmina Wola Rębkowska. W dniu 2 lutego 1906 roku prasa pisała: Gminniacy stoją twardo przy swojej poprzedniej uchwale (….), domagali się zniesienia podatków na szpitale, drogi, bydło itp. A gdy naczelnik dowodził im że te same podatki w roku zeszłym dobrowolnie uchwalili, odpowiedzieli mu, że przecież cesarz nadał Konstytucję, wolności i polskie szkoły, a za 3 dni wszystko odebrał. W końcu i gmina Wola Rębkowska musiała podporządkować się władzom rosyjskim. Wójt gminy Józef Witak został odwołany ze stanowiska, zapewne za słabo pilnował interesów rosyjskich.

     W 1907 roku wójtem gminy został wybrany Jan Nowak i pełnił tę funkcję do 1913 roku wraz z  nowym sekretarzem Romualdem Grądzkim (od 1908 roku).

Fragment mapy powiatu garwolińskiego z 1907 roku (Atlas Geograficzny Ilustrowany Królestwa Polskiego, wydał J. Bazewicz, Warszawa 1907).

Poniższa tabela przedstawia pełne zestawienie tych danych dotyczących władz gminnych na przełomie XIX i XX wieku:

Rok

Wójt

Sekretarz

1886

Osip Miętus

Romuald Grądzki

1888

Osip Miętus

Wakansja

1889

Osip Miętus

Łukasz Kulik

1891

Jan Zieliński

Julian Dąbrowski

1893

Jan Zieliński

Bronisław Gasztof

1894

Jan Zieliński

Bronisław Gasztof

1896

Jan Zieliński

Bronisław Gasztof

1898

Szymon Gejduk

Jan Sadowski

1900

Szymon Gejduk

Antoni Snesarenko

1902

Szymon Gejduk

Antoni Snesarenko

1903

Karol Zieliński

Walenty Chołoniewski

1904

Karol Zieliński

Walenty Chołoniewski

1905

Józef Witak

Walenty Chołoniewski

1907

Jan Nowak

Walenty Chołoniewski

1908

Jan Nowak

Romuald Grądzki

1909

Jan Nowak

Romuald Grądzki

1911

Jan Nowak

Romuald Grądzki

1912

Jan Nowak

Romuald Grądzki

1913

Jan Nowak

Romuald Grądzki

Latem 1914 roku rozpoczęła się I wojna światowa. Wkrótce działania wojenne wkroczyły na terytorium Królestwa Polskiego. W maju 1915 roku ruszyła wielka ofensywa państw centralnych (Niemcy, Austro- Węgry). Wielu mieszkańców gminy zostało skierowanych do pracy przy budowie fortyfikacji nadwiślańskich. Rosjanie musieli wycofać się pod naporem ofensywy. Na przełomie lipca i sierpnia 1915 roku wojska niemieckie weszły na teren gminy Wola Rębkowska. Rozpoczęła się okupacja niemiecka.

       Działania wojenne bardzo wyniszczyły kraj. Niemcy rozpoczęli pobór kontyngentów. Spowodowało to szybkie ubożenie ludności. Pozwalano na działalność organizacji o charakterze charytatywnym. 1 marca 1915 roku powstał Gminny Komitet Obywatelski w składzie: Prezes Jan Majer – właściciel folwarku Leszczyny, zastępca prezesa Józef Jaworski – dzierżawca folwarku Miętne, skarbnik Stanisław Dębecki – gospodarz z Woli Rębkowskiej, sekretarz Paweł Gała – nauczyciel z Puznowa oraz członkowie: Juliusz Czyżewski z Woli Władysławowskiej, Jan Nowak z Woli Rębkowskiej, Jan Wielgosz z Niecieplina, Józef Ostolski z Rębkowa i Antoni Makulec z Puznowa.

     Komitet powołał trzyosobową Sekcję Zdrowia Publicznego w składzie: Andrzej Świesiulski z Rębkowa, Walenty Zadrożny z Leszczyn i Jan Wielgosz z Niecieplina. W okresie od czerwca 1915 roku Komitet utworzył ochronki w Miętnem, Woli Rębkowskiej i Hucie Garwolińskiej.

Początkowo Komitety Gminne działały nieskoordynowane. Dopiero 1 stycznia 1916 roku powstała w Warszawie Rada Główna Opiekuńcza z podległymi jej radami miejscowymi (gminnymi). Komitet Gminny został rozwiązany i powołano Radę Miejscową.  W styczniu 1916 roku w gminie Wola Rębkowska powołano Radę Miejscową z władzami: prezesem został Jan Majer, wiceprezesem Józef Jaworski, członkami: Jan Piesiewicz, Jan Nowak i Józef Głaszczka.

W czasie I wojny światowej rozwijała się podziemna Polska Organizacja Wojskowa. Czas działania dla POW nadszedł w listopadzie 1918 roku, gdy Niemcy ogarnęła rewolucja, a Austro- Węgry rozpoczęły się rozpadać na państwa narodowe.